استان همدان با وجود پیشینه تاریخی ۳,۰۰۰ ساله و فرهنگی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فعالیت صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی ایران شناخته می‌شود. شهر جهانی سفال لالجین، شهر ملی منبت ملایر و تویسرکان (یکی از قطب‌های اصلی منبت ایران) در این استان قرار دارند؛ استانی که رتبه پنجم در استان‌های برتر صنایع دستی و رتبه دوم از لحاظ کارگاه‌ها و شاغلان حوزه صنایع دستی بعد از استان اصفهان را به خود اختصاص داده است. در سفر به این استان پس از بازدید از جاهای دیدنی استان همدان، سری هم به بازارچه‌های صنایع دستی بزنید تا برای عزیزان خود سوغاتی بخرید.
صنایع دستی به کارهای تولیدی دستی با استفاده از ابزار و آلات ساده گفته می‌شود که طبق یک طرح ساخته و اغلب آثار هنر سنتی و هنر تزئینی را نیز شامل می‌شود. این نوع صنایع معمولا برگرفته از فرهنگ، هنر، ذوق و بینش مردم هر قوم یا منطقه است که با استفاده از مواد اولیه بومی تولید می‌شود و فرهنگ و هویت یک ملت را به ما نشان می‌دهد.
جالب است بدانید که از ۲۶۷ رشته صنایع دستی شناخته‌شده در کشور، ۸۵ مورد در استان همدان فعال هستند. در ادامه با ما به سفری در میان دنیای رنگارنگ صنایع دستی همدان بیایید و تصمیم بگیرید که در سفر به پایتخت تاریخ و تمدن ایران چه یادگاری‌هایی بخرید.
طلاکوبی و نقره کوبی
طلاکوبی از هنرهای دستی تزئینی، ارزشمند و قدیمی همدان است و مخاطبان زیادی دارد. شمار زیادی از فعالان کسب و کار در این استان به طلاکوبی مشغول هستند. در این صنعت، هنرمند با ابزار دستی، نقش و نگارهای زیبا و متفاوتی را روی صفحات یا ورق‌های نازک طلا حکاکی یا به اصطلاح ضرب می‌کند؛ نقش‌های برجسته‌ای که چشم هر بیننده‌ای را میخکوب می‌کنند. این ورقه‌های طلایی در نهایت روی شیشه، چوب و سرامیک نصب می‌شوند.
هنر طلاکوبی و نقره کوبی همدان شامل ظروف، مجسمه‌ها، زیورآلات طلا و نقره و همین طور طلاکاری روی شیشه است. طلاکوبی با توجه به قرارگرفتن روی فلزهای متفاوت نام‌های متفاوتی نیز دارد؛ از جمله طلاکوبی روی فولاد، طلاکوبی روی نقره، طلاکوبی روی شیشه و غیره. ظروف طلاکوبی بسته به میزان و گرم طلای کارشده ارزش‌گذاری می‌شوند و یکی از گران‌ترین سوغاتی‌های شهر همدان هستند.
تولید زیورآلات
صنعت انگشتر سازی در همدان رواج بسیاری دارد و انگشتر، مهم‌ترین زیورآلاتی است که به دست هنرمندان این استان ساخته می‌شود. رکاب انگشتر از جنس نقره و طلا و به اشکال گوناگون ساخته می‌شود و برای تزئین رکاب آن از نگین و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی مانند الماس، یاقوت، زمرد، یشم، فیروزه و عقیق استفاده می‌کنند.
طلاکوبی روی شیشه
طلاکوبی روی شیشه یکی از هنرهای خاص و منحصربه‌فرد همدانی است. در این هنر، هنرمندان همدانی با ظرافت و دقت خاصی، بدنه ظروف شیشه‌ای سنتی مانند گلاب‌پاش، شکلات‌خوری، لوستر و میوه‌خوری را با آب طلا و نقوش سنتی، اسلیمی، ختایی و گل و بته تزئین می‌کنند. برای خرید محصولات طلاکوبی روی شیشه می‌توانید به شهرهای همدان، ملایر و لالجین بروید.
سفال لالجین
ساخت وسایل گلی یکی از اولین هنرهایی است که انسان آموخت و به این روش، وسیله‌های مورد نیاز زندگی خود را ساخت. سفال و سرامیک یکی از زیباترین و شناخته‌شده‌ترین صنایع دستی همدان است که شهرتی جهانی دارد و اشیای سفالی در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف اولین چیزی هستند که در بازارها و بازارچه‌های صنایع دستی اطراف آثار تاریخی همدان به چشم می‌آیند.
حدود ۲,۴۰۸ كارگاه و بيش از ۶,۲۹۶ نفر شاغل در كارگاه‌های شهرهای استان همدان (همدان، ملایر، نهاوند، تویسرکان، رزن، بهار، درفامنین، کبودرآهنگ و اسدآباد) به توليد سفال اشتغال دارند. شهر لالجین مهم‌ترین مرکز تولید سفال در استان همدان است و به‌عنوان پایتخت سفال ایران شناخته می‌شود. این شهر در شمال استان همدان قرار دارد و بیش از ۲۰ درصد صادرات سفال استان را به خود اختصاص داده است. سفال‌های تولیدی این منطقه از کیفیت و اصالت فراوانی برخوردار هستند و مردم لالجین کماکان برای ساخت سفال از چرخ‌های دستی استفاده می‌کنند.
اشیای سفالی در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف اولین چیزی هستند که در بازارها و بازارچه‌های صنایع دستی اطراف آثار تاریخی همدان به چشم می‌آیند
قدمت سفالگری در لالجین همدان به سال‌های دور و به بیش از ۷۰۰ سال قبل برمی‌گردد. برخی از اهالی این منطقه نام‌گذاری شهر را به زمان چنگیزخان مغول نسبت می‌دهند؛ زمانی که لشکر او در زمان گذر از همدان وارد لالجین امروزی شد و گروهی از مردم شهر را به چین فرستاد تا از هنرمندان آن کشور، هنر سفالگری بیاموزند. این گروه پس از آموختن سفالگری به لالجین برگشتند و از همین روی، نام این روستا را «لاله چین» گذاشتند.
ظروف مصرفی، ظروف تزئینی، تولیدات سرامیک لعاب‌دار نقاشی شده یا بدون نقاشی، تابلوها و مجسمه‌های سفالی محبوب‌ترین و بهترین صنایع دستی همدان هستند؛ البته ترکیب سفال با دیگر هنرها مانند چوب، چرم، پارچه، گل، خرمهره، منبت، مینا کاری و غیره نیز گزینه‌هایی هستند که گردشگران علاقه زیادی به آنها نشان می‌دهند. سفالینه‌های لالجین از دید تاریخ ساخته شدن به دو بخش تقسیم می‌شوند؛ گروه اول که تا حدود ۸۰ سال پیش و گروه دیگر که تا ۳۰ سال پیش ساخته می‌شدند. تفاوت این دو گروه از نظر شکل کاسه، لعاب‌ها، نقش و نگارها و روش قلم‌زنی آشکار است. در بخش اول سفالینه‌های لالجین، کاسه‌ها کمی بزرگ‌تر و دهان بازتر بودند و نقش و نگارها و گوناگونی لعاب‌ها بیشتری داشتند. در این گروه قلم‌زنی‌ها با دقت و ظرافت بیشتری انجام می‌شد.
کاشی هفت رنگ
کاشی هفت رنگ یا کاشی کتیبه یکی دیگر از صنایع دستی استان همدان است که در طرح‌ها و نقوش بسیار زیبا تولید می‌شود و دیوارهای مساجد، اماکن زیارتی و فرهنگی را با آن مزین می‌کنند. شهر همدان و لالجین از تولیدکنندگان اصلی این کاشی به شمار می‌روند.
صنایع چوبی همدان
صنایع چوبی همدان یکی از بهترین سوغاتی‌های این استان هستند. تولید و تهیه صنایع چوبی از گذشته در همدان رایج بود و این هنر در شهرهای همدان، ملایر، تویسرکان رواج دارد. از جمله صنایع چوبی مشهور در این استان میتوان به خراطی، نازک کاری، منبت کاری، قاب سازی و معرق کاری اشاره کرد.
مبل و منبت ملایر
مبل ملایر یکی دیگر از صنایع دستی استان همدان است که شهرت بسیاری دارد. بیش از ۶۳ درصد مبل منبت کاری شده کل کشور در شهر ملایر تولید می‌شود و محصولات این شهر در بین کشورهای همسایه نیز طرفداران زیادی دارد. هر سال، جشنواره‌ای به نام جشنواره مبل و منبت ملایر در این شهر برگزار می‌شود و گردشگران و بومی‌ها برای شرکت در آن به ملایر می‌روند. بیش از ۴,۵۰۰ کارگاه کوچک و بزرگ منبت در ملایر فعال هستند.
منبت کاری که در شاخه هنرهای صنایع دستی چوبی قرار می‌گیرد با کنده‌کاری روی چوب و ایجاد پستی و بلندی‌های هنرمندانه روی آن انجام می‌شود. پیشینه این هنر در ایران به چند هزار سال قبل برمی‌گردد و آثار این هنر روی دسته شمشیرها، نیزه‌ها و سپرهای چوبی ارتشیان مادها و هخامنشیان دیده می‌شود. گفته می‌شود که منبت کاری در شهر ملایر در ایران آغاز شد. این شهر در سال ۱۳۹۱ به‌عنوان شهر ملی منبت و پایتخت مبل و منبت ایران در لیست شهرهای صنایع دستی کشور به ثبت رسید. منبت گل و مرغ ملایر یکی از کهن‌ترین سبک‌های منبت ایران به شمار می‌آید. منبت‌کاری در سال‌های اخیر در تویسرکان و جوکار ملایر نیز رونق گرفته است.
ملایر به‌عنوان شهر ملی منبت و پایتخت مبل و منبت ایران در لیست شهرهای صنایع دستی کشور به ثبت رسیده است
معرق کاری
معرق کاری یکی از زیباترین هنرهای در دسته صنایع چوبی است. در این هنر برش‌های بسیار ظریف و نازک از انواع چوب‌های تزئینی، صدف و عاج کنار هم چیده می‌شوند تا طرح‌های زیبایی روی چوب ایجاد شود. معرق کاری در انتها شبیه به نقاشی‌های مینیاتوری می‌شود. محصولات این هنر در شهرهای ملایر، تویسرکان، نهاوند و همدان قابل خریداری است.
خراطی
هنر خراطی چوب، هنر تراش چوب‌های مخصوص با دست به اشکال مختلف است. این هنر که قدمت آن به سه هزار سال قبل بازمی‌گردد در بسیاری از کشورها و همچنین شهرهای ایران دیده می‌شود. خراطی یکی از صنایع دستی قدیمی ایرانی است که معمولا در مناطقی از کشور رایج‌تر است که چوب در آنجا بیشتر یافت می‌شود. در هنر خراطی معمولا اشیا به‌صورت متقارن ساخته می‌شوند؛ البته امروزه گاهی اشکال غیرهندسی و غیر متقارن نیز در خراطی به چشم می‌خورد.
قاب سازی
قاب‌های چوبی از بهترین صنایع دستی همدان هستند. همدانی‌ها بدنه قاب‌ها را با طرح‌های زیبا و سنتی به وسیبه منبت و حکاکی روی چوب یا قالبی تزئین می‌کنند تا قاب‌هایی فاخر تولید شوند. هنرمندان قاب‌ساز بیشتر در روستای کاج در شهرستان رزن، شهرهای همدان، ملایر و تویسرکان مشغول به کار هستند.
مسگری و قلم زنی روی مس
مسگری یکی از صنایع دستی قدیمی ایرانی با قدمتی از پنج هزار سال قبل است و اشیا و ظروف مسی دست‌ساز بسیاری از گذشته‌های دور، هم‌اکنون در موزه‌ها قابل‌مشاهده هستند. گفته می‌شود که اولین فلز کشف شده به دست انسان فلز مس بوده است و اولین فلزکاران نیز ایرانیان بوده‌اند. ساخت ظروف و ادوات مسی از دیرباز در همدان نیز رواج داشته است و انواع دیگ، کاسه، بشقاب و سایر ظروف آشپزخانه از جمله تولیدات هنرمندان این رشته به شمار می‌آیند.
در هنر قلم‌زنی، هنرمند به‌وسیله قلم و با ضربه چکش روی فلزات مختلفی چون مس، طلا، نقره و برنج، خطوط و نقوشی به وجود می آورد و سعی می‌کند که ظرف ساده را به زیباترین شکل ممکن دربیاورد. ظروف مسی را معمولا با آلیاژی از قلع و روی جلا می‌دهند.
ساز سازی
ساخت انواع سازهای سنتی با استفاده از چوب‌های مخصوص و به روش سنتی در شهر همدان و برخی شهرستان‌های این استان رایج است؛ سازهایی چون سه تار، سنتور و دف.
صنایع فلزی
فلزکاری و ساخت مصنوعات فلزی از جمله کارهای رایج در استان همدان است. از این مصنوعات در صنایع فرفوژه سازی، چاقو سازی و زنجیر سازی استفاده می‌شود. در زنجیرسازی، انواع زنجیر در همدان در اندازه‌های مختلف با استفاده از مفتول‌های فولادی تولید می‌شوند.
از دیگر صنایع فلزی استان همدان میتوان به ساخت وسایل فلزی به‌صورت سنتی مانند چاقو، قندشكن، كارد، قلم‌تراش و غیره از ورقه‌های فولادی و تزئين دسته چاقو با صدف، چوب يا شاخ گوزن و پوشش بدنه فلزی با لايه‌ای از جنس كروم اشاره کرد.
تولیدات چرمی
استان همدان به‌دلیل آب و هوای مناسب در زمینه دامپروری قدمتی طولانی دارد و سابقه تولید چرم در این منطقه به بیش از سه هزار سال قبل می‌رسد. شهر همدان در گذشته با نام دباغخانه نیز شناخته می‌شد و اولین کارخانه چرم‌سازی ایران نیز توسط «اردشیر یگانگی» معروف به «ارباب اردشیر یگانگی» در سال ۱۳۱۱ در این شهر ساخته شده است.
همدان قطب چرم سازی ایران بود و محصولات چرمی آن به دیگر کشورها نیز صادر می‌شد؛ اما امروزه خیلی از کارگاه‌های مختص دباغی پوست حیوانات در این شهر تعطیل شده‌اند. کمربند، کیف، کفش، جاکلیدی و لباس از جمله تولیدات چرم در همدان هستند؛ محصولاتی با کیفیت و مرغوب که حتی به کشورهای اروپایی نیز صادر می‌شود.
شهر همدان در گذشته با نام دباغخانه شناخته می‌شد و اولین کارخانه چرم‌سازی ایران در این شهر ساخته شده است
«ویلیام جکسن»، مستشرق آمریکایی، در سال ۱۲۸۱ پس از سفر خود به همدان درباره این شهر این‌طور می‌نویسد:
بازرگانان از این شهر به‌عنوان انبار ایران یاد می‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی اجناس چرم را باید نام برد؛ زیرا همدان شهر دباغخانه‌ها است و همدانیان در ساختن و پرداختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اشیای مفید و اجناس تجملی ار آنها شهره‌اند.
مرواربافی
مروار بافی یکی از صنایع دستی قدیمی ملایر و برخی روستاهای آن (قشلاق، گوراب و داويجان) با قدمتی از چند ۱۰ سال قبل است که سهم زیادی را در صادرات این شهرستان دارد. از جمله محصولات مرواربافی و مناسب برای سوغاتی میتوان به انواع سبد، کلاه، میز تلویزیون، مبلمان، میز تلفن و غیره اشاره کرد. مروار (سرخ بید)، نوعی از ۱۷ شکل بید در جهان است که در بخش‌هایی از استان همدان کاشته می‌شود؛ گیاهی با کیفیت و مرغوبیت بالا که ترکه‌هایی مناسب برای بافت انواع محصولات حصیری دارد. مرواربافی در شهرهای دیگر ایران نیز رواج دارد؛ البته آنها مروار مورد نیاز خود را از استان همدان تهیه می‌کنند.
شیوه بافت مروار به این صورت است که در ابتدا ترکه‌های مناسب را جدا و پاک می‌کنند. سپس آنها را با توجه به ضخامت دسته‌بندی می‌کنند و در داخل مخزن آب یا دیگ می‌گذارند تا خیس بخورند و منعطف شوند. پس از گذشت یک نصف روز، مروارها را پوست می‌کنند و قاچ می‌کنند. مروارها در ادامه تبدیل به چیزهایی شبیه به تار و پود فرش می‌شوند و مرواربافان آنها را می‌بافند.