یکی از ویژگی های برجسته شهرهای کویری، گذرگاه های سرپوشیده است که با عنوان ساباط شناخته می شود. در قدیم الایام هدف از طراحی ساباط ، در امان ماندن انسان از گزند سرما و گرما بوده است. اصطلاح ساباط حاکی از راهرو دالان مسقف دارد.
جاذبه گردشگری ساباط در یزد :
شهر یزد از جاذبه های گردشگری متنوعی برخوردار است. یکی از جاذبه های چشم نواز و معروف، ساباط های یزد است. در شهرهای دارای تمدن کهن، معماری های بی نظیری وجود دارد. ساباط های یزد به عنوان یک بنای تاریخی حاکی از کوچه و محله هایی مسقف دارد.
اصطلاح ساباط به معنی دالان سقف دار و راهرو است. در زبان فارسی، واژه سابات از ریشه ای کهن برخوردار است. بخش نخست سابات، "سا" است که به معنی آسایش بوده است. بخش دوم آن نیز شامل "بات" می شود که حاکی از آبادی، عمارت و ساختمان دارد.
ساباط های یزد در محله امامزاده یزد و خیابان های شهید میر جلیلی تجمع یافته اند. ساباط های یزد از منظر جغرافیایی در حوالی بازار خان، بانک رفاه کارگران، حمام خان و امام زاده جعفر قرار دارند.
ساباط های یزد در محله امامزاده یزد قرار دارند.
معماری ساباط های یزد:
در قدیم الایام در مناطق گرمسیر برای مصون ماندن از گزند گرما، در طراحی معابر، کوچه و منازل از نوعی معماری منحصر به فرد استفاده می شده است.
بارز ترین ویژگی معماری در این مناطق، طراحی کوچه و گذرگاه های پیاده به صورت مسقف است تا با شکل گیری سایه، فضایی مطبوع و خنک به ارمغان آید.
ساباط های یزد به گونه ای طراحی شده است که انسان در حال پیاده گام برداشتن، در مسیر حرکت، در یک توالی در فضای سایه قرار می گیرد.
در حقیقت معماران یزدی، در طراحی تمام جوانب خانه متبحر بوده اند. آن ها حتی در پروسه ساخت خیابان و کوچه ها شرایط اقلیمی منطقه را زیر نظر قرار می دادند. سپس بر اساس ویژگی های جغرافیایی به طراحی معابر سرپوشیده اقدام می کردند.
در مناطق گرم و خشک به موجب فقدان پوشش گیاهی، در فصل زمستان دمای هوا به شدت افزایش پیدا می کند. در گذشته از ساباط، اهالی شهر یزد به عنوان یک پناهگاه امن استفاده می کردند.
سرمای کویر به شدت سوزناک است. به عبارتی دیگر ساباط وسیله ای برای مقابله با وزش باد های موسمی به شمار می رود. لذا ساباط های مسقف مکان مناسبی برای حفاظت از سلامت انسان هستند.
در واقع سازگاری ساباط های یزد با دمای جوی متغیر به یک سقف نیمه پوش باز می گردد که در فصل تابستان سبب به وجود آمدن سایه و در فصل زمستان موجب محافظت از عابران از سرمای کویر می گردد.
در پشت بام ساباط های یزد، اتاقی مشرف به کوچه تعبیه شده است که مورد استفاده واحد های هم جوار واقع بوده است. ساباط ها میان خانه های اطراف سبب به وجود آمدن یکپارچگی و استواری می شوند. در واقع ساباط از خانه ها در برابر نیروهای ناشی از فشار سازه کمک شایانی می کند.
در برخی بناهای تاریخی ساباط یزد، دربند وجود دارد.
ساباط های مجهز به دربند:
در برخی بناهای تاریخی ساباط یزد، دربند وجود دارد. دربند، درب بزرگی است که به عنوان یک حفاظ در خصوص امنیت خانه های موجود در ساباط تعبیه می شد.
دربند در بخش ورودی ساباط های بن بست طراحی می گردد. در طول کوچه های مسقف شهر، تعدادی خانه قرار دارد. به مرور زمان معماری خانه های ساباط قدیمی شدند. با این وجود فضای داخلی برخی منازل، بازسازی شده است.
به عبارتی دیگر در کوچه های بن بست یزد که ساباط وجود دارد، در بخش ورودی کوچه درب محکمی تعبیه می شده است. دربند ساباط نقش چشمگیری در افزایش امنیت ساکنین کوچه مسقف دارد.
در گذشته به منظور ایجاب حس همبستگی میان همسایگان، ورودی خانه ها به صورت مشترک طراحی می شده است. این نوع معماری در خانه های موجود در ساباط های یزد مشهود است.
از ساباط های دربندار مشهور استان یزد می توان به دربند «آقایی ها» در شهرستان یزد و دربند «مجد العما» در شهرستان اردکان واقع در یزد اشاره کرد.
زمان برای بازدید از ساباط های یزد
مناسب ترین زمان برای بازدید از ساباط های یزد:
همانطور که از نام ساباط های یزد پیدا است، این بنای تاریخی در شهر یزد قرار دارد.
یزد از آب و هوایی گرم و خشک برخوردار است. دمای هوا در فصل تابستان به شدت افزایش پیدا می کند. در مقابل با آغاز فصل زمستان، هوایی سرد و خشک در منطقه حاکم می شود.
مناسب ترین زمان برای بازدید از ساباط های یزد، ماه های شهریور، مهر و آبان هستند. در این ماه ها، دمای هوای یزد در حالت تعدیل قرار می گیرد و از شب هایی بلند برخوردار است.
بازار خان یکی از مناطق دیدنی نزدیک به ساباط های یزد است.
دو مورد از جاذبه های گردشگری در نزدیکی ساباط های یزد:
حمام خان:
یکی از جاذبه های گردشگری موجود در نزدیکی ساباط های یزد، حمام خان می باشد. این بنای تاریخی به وسیله ی موسس خوانین و یک حکام یزد، به نام محمد تقی خان بافقی ساخته شده است.
حمام خان در مساحتی بالغ بر 1170 متر مربع در بخش های مختلف بنا شده است. بخش های متنوع حمام خان شامل خزینه، بینه، گرم خانه، طویله، تون، قرینه، سربینه، ورودی، شاه نشین و گاوروتون می باشد.
دیوار های حمام خان در بخش سربینه به وسیله نقوش و طرح های زیبا مزین شده است. زیبایی بنا به مرور زمان دستخوش تغییر شده است و امروزه شاهد بخش هایی کوچک از نقوش هستیم.
بازار خان:
عنوان طویل ترین و پهناور ترین بازار یزد، به بازار خان اختصاص دارد. این سازه در در کنار حمام خان در مجموعه خان گردآوری شده است.
بازار خان متشکل از دو بخش شمال- جنوبی و شرقی- غربی می باشد. مجموع این بازار در مساحتی معادل 274 متری ساخته شده است.
در بازار قدیمی خان، مغازه های با درب چوبی به چشم می خورد. یکی از بارز ترین مغازه هایی که در بازار خان وجود دارد، طلافروشی های پر زرق و برق است.
قدمت تاریخی بازار خان به دوره قاجار باز می گردد. بازار خان پس از بازار سنتی تبریز، مهم ترین مرکز تجاری و اقتصادی در ایران است.
بهتر است بدانید بازار خان در 9 اردیبهشت 1382 به شماره ی 8544 به عنوان یکی از آثار تاریخی در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته است.
مهم ترین دلیل ساخت ساباط های یزد مصون ماندن از گزند گرما است.
مسیر دسترسی به ساباط های یزد:
استان یزد- شهرستان یزد- بلوار امام زاده جعفر- خیابان شهید میر جلیلی- ساباط های یزد
جمع بندی مطالب:
همان طور که بیان کردیم، یکی از مشخصه های اصلی در محله های قدیمی واقع در استان یزد، ساباط است. اصطلاح ساباط حاکی از نوعی دلان و راهرو مسقف دارد که بر روی کوچه و معابر پیاده رو طراحی می شده است.
معماران متبحر یزدی در طراحی و ساخت کوچه ویژگی های اقلیمی و آب و هوایی را مدنظر قرار می داده اند. آن ها به منظور ایجاد فضایی مطبوع، کوچه و گذرگاه های عابر پیاده را به صورت سرپوشیده طراحی می کردند.
مهم ترین دلیل ساخت ساباط های یزد به ایجاد استحکام میان واحد های مسکونی با ساخت پشت بند و مصون ماندن اهالی یزد از گزند گرما باز می گردد.
ساباط های یزد به صورت نیمه پوشیده، اهالی گرما زده کویر را در حین عبور از کوچه و معابر در یک پروسه معین زیر سایه قرار می دهند. علاوه بر این، ساباط های یزد در فصل زمستان به عنوان یک وسیله برای مقابله با وزش باد های موسمی مورد استفاده قرار می گیرند.